वर्तमान विश्व परिस्थितिमा परमाणु बमको विषयले गम्भीर चर्चा र चिन्ता उत्पन्न गराएको छ। रुसले युक्रेनमाथि परमाणु हतियारको प्रयोग गर्ने सम्भावना रहेको अनुमान गरिएको छ । युक्रेनले पनि जवाफी आक्रमणका लागि परमाणु बम प्रयोग गर्न सक्छ भन्ने डर बढ्दै गएको छ। यसका साथै, इजरायल र इरानबीचको तनाव पनि उचाइमा पुगेको छ, जहाँ इरानले इसरायलमाथि परमाणु आक्रमण गर्ने खतरा छ ।

इजरायलले पनि आत्मरक्षाको लागि जवाफी परमाणु कारबाही गर्न सक्छ। यी परिस्थितिहरूले विश्वव्यापी सुरक्षा र शान्तिमा ठूलो प्रभाव पार्न सक्ने भएकाले परमाणु बमको सम्भावित प्रयोगको विषयमा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा गम्भीर बहस हुँदै आएको छ।

आज म यस लेखमा परमाणु बमको बारेमा चर्चा गर्नेछु । यो के हो, यो कसरी उपयोगी छ, सकारात्मक र नकारात्मक दुवै तरिकामा यसको प्रयोग कसरी गर्न सकिन्छ आदि विषयहरूमा विश्लेषण गर्नेछु।

परमाणु बम एक यस्तो विनाशकारी हतियार हो जसले परमाणु विखण्डनको प्रक्रिया मार्फत अत्यधिक ऊर्जा उत्पन्न गर्छ। यो बमले अत्यधिक विनाशकारी शक्ति पैदा गर्छ । जसले गर्दा यसलाई युद्धको समयमा शक्तिशाली हतियारको रूपमा प्रयोग गरिएको छ। परमाणु बमको आधार भनेको भारी तत्वहरूको परमाणु (जस्तै यूरेनियम-२३५ वा प्लुटोनियम-२३९) विखण्डन गर्नु हो, जसबाट ठूलो मात्रामा ऊर्जा उत्सर्जित हुन्छ। यो ऊर्जा विस्फोटको रूपमा प्रकट हुन्छ, जसले ठूलो क्षेत्रलाई ध्वस्त पार्न सक्छ।

परमाणु बम बनाउनको लागि दुई प्रक्रियालाई प्राथमिकता दिइन्छ: परमाणु विखण्डन (fission) र परमाणु संलयन (fusion)। परमाणु बम (Atom Bomb) बनाउन परमाणु विखण्डन (Nuclear Fission) नामको प्रक्रिया प्रयोग गरिन्छ। यसमा कुनै भारी तत्वको परमाणु केन्द्र, जस्तै युरेनियम-२३५ वा प्लुटोनियम-२३९,लाई न्युट्रोनले हिर्काउँदा त्यो केन्द्र दुई साना टुक्रामा विभाजन हुन्छ। यस प्रक्रियाबाट ठूलो मात्रामा ऊर्जा छुट्टिन्छ। विभाजन हुँदा छुटेका न्युट्रोनहरूले अन्य केन्द्रहरूलाई पनि हिर्काएर थप विभाजन गराउँछन्, जसलाई श्रृङ्खलाबद्ध प्रतिक्रिया (Chain Reaction) भनिन्छ। यसले एकपछि अर्को गर्दै तीव्र गतिमा धेरै ऊर्जा उत्पन्न गर्छ, जसले गर्दा बम विस्फोट हुन्छ।

परमाणु बमको मुख्य सिद्धान्त भनेको सानो मात्रामा द्रव्यलाई धेरै ठूलो ऊर्जा रूपमा बदल्नु हो। यो प्रक्रिया धेरै तीव्र र शक्तिशाली हुन्छ, जसले विनाशकारी विस्फोट गराउँछ। विस्फोटले ठूलो तापक्रम, दबाब, र विकिरण उत्पन्न गर्छ, जसले वरपरको क्षेत्रमा व्यापक विनाश मच्चाउँछ।

संक्षेपमा, परमाणु बम शक्तिशाली तत्वहरूको केन्द्र विभाजन गरेर ऊर्जा उत्पन्न गर्ने यन्त्र हो, र यो विस्फोट अत्यन्तै विनाशकारी हुन्छ।परमाणु बमको संरचनामा यस प्रक्रियालाई अत्यन्तै व्यवस्थित तरिकाले नियन्त्रण गरिन्छ, ताकि यो ऊर्जा तुरुन्तै र व्यापक रूपमा उत्पन्न होस् र विस्फोट गराउन सकोस्। परमाणु बमको केही फाइदाहरू पनि छन्, केही देशहरूले यसलाई ऊर्जा स्रोतको रूपमा प्रयोग गर्छन्। परमाणु ऊर्जा संयन्त्रले परमाणु विखण्डनको प्रयोग गरी ठूलो मात्रामा विद्युतीय ऊर्जा उत्पादन गर्न सक्छ, जसले वातावरणलाई प्रदूषण कम गर्छ र परम्परागत ऊर्जा स्रोतहरूमाथिको निर्भरता घटाउँछ।

तर यसको धेरै बेफाइदा पनि छन्। पहिलो, परमाणु बमको प्रयोगले अत्यधिक विनाशको खतरा ल्याउँछ। यो एकपटक चल्दा लाखौँ मानिसहरूको मृत्यु हुन सक्छ । शहरहरू पूर्ण रूपमा ध्वंस्त हुन सक्छन्। दोस्रो, यसको रेडियोधर्मी प्रभाव दीर्घकालीन हुन्छ, जसले वातावरणलाई प्रदूषित गर्न सक्छ र जीवित प्राणीहरूमा अनगिन्ती स्वास्थ्य समस्याहरू उत्पन्न गर्न सक्छ।

परमाणु बमको विनाशकारी शक्ति दोस्रो विश्वयुद्धको अन्त्यतिर देखाइएको थियो । जब अमेरिका द्वारा जापानका दुई शहरहरू—हिरोशिमा र नागासाकीमा परमाणु बम विस्फोट गरियो। ती बमहरूले केही सेकेन्डमै लाखौँ मानिसहरूको ज्यान लिएका थिए । ती शहरहरू पूर्ण रूपमा ध्वस्त भएका थिए। यसको साथै, रेडियोधर्मी प्रभावले बचेका मानिसहरूलाई दीर्घकालीन रूपमा शारीरिक र मानसिक क्षति पुगेको थियो। आज पनि ती घटनाहरूले परमाणु बमको विनाशकारी क्षमतालाई सम्झाउँछ।

परमाणु बमको विस्फोटबाट उत्पन्न हुने विनाशलाई तीन भागमा विभाजन गर्न सकिन्छ:
विस्फोटको तरंग: यसले क्षणभरमै भवनहरू ध्वस्त पार्न र मानिसहरूलाई ठूलो दूरीसम्म फ्याँक्न सक्छ। तापीय विकिरण: यो विकिरणले तातो ताप पैदा गर्छ, जसले सबै जीवित प्राणीहरूलाई जलेर नष्ट गर्न सक्छ।

रेडियोधर्मी प्रभाव: यो प्रभाव दीर्घकालसम्म रहन्छ र वातावरण तथा स्वास्थ्यमा गम्भीर समस्या उत्पन्न गर्छ।

विनाशकारी प्रयोगहरूका साथै, परमाणु ऊर्जालाई शान्तिपूर्ण तरिकाले पनि उपयोग गर्न सकिन्छ। धेरै विकसित देशहरूले परमाणु विखण्डनको प्रयोग गरेर विद्युत उत्पादन गर्दै आएका छन्। परमाणु ऊर्जा संयन्त्रमा, यो प्रक्रिया नियन्त्रित वातावरणमा गरिन्छ, जसले बिनारोक विद्युतीय ऊर्जा उत्पादन गर्न मद्दत गर्छ। यो विधि कोइला, तेल जस्ता परम्परागत ऊर्जा स्रोतहरूको तुलनामा कम प्रदूषणकारी छ।

आजकल, विकसित देशहरूबीच परमाणु बम निर्माणमा तीव्र प्रतिस्पर्धा देखिएको छ। तिनीहरू आफ्नो वैज्ञानिक र प्राविधिक क्षमताको प्रयोग गरेर परमाणु बमको थप विकासमा लागिपरेका छन्। यी देशहरू आफ्नो सैन्य शक्ति प्रदर्शन गर्दै अन्य देशहरूलाई चेतावनी दिन परमाणु बम क्षमताको उपयोग गरिरहेका छन्। यो प्रतिस्पर्धाले शक्ति सन्तुलनमा असर गरिरहेको छ । जसले अन्तर्राष्ट्रिय तनावलाई बढाएको छ। केही देशहरू आफ्नो सुरक्षा सुनिश्चित गर्न परमाणु प्रतिरोधको रूपमा यसलाई प्रयोग गर्दैछन्, तर यो प्रवृत्तिले विश्वमा दीर्घकालीन शान्ति र स्थिरतालाई खतरामा पार्न सक्छ। त्यसैले, परमाणु हतियारको उपयोग र विकासमा अन्तर्राष्ट्रिय नियमन र संवाद आवश्यक देखिन्छ। त्यस्तै, धेरै देशहरूले आफ्नो सुरक्षा मजबुत पार्न परमाणु बमको विकास गरेका छन्। यी बमहरूले परमाणु प्रतिरोध (nuclear deterrence) को भूमिका खेल्छन्, जसले दुश्मन राष्ट्रलाई आक्रमण नगर्न सचेत गराउँछ। परमाणु शक्तिका कारण देशहरूबीचको शक्ति सन्तुलन कायम राख्न मद्दत भएको छ, जसले तेस्रो विश्वयुद्धको सम्भावना पनि कम गरेको मानिन्छ।

आज विश्वमा परमाणु शक्ति सम्पन्न देशहरू धेरै छन्, तर केही देशहरूले अत्यधिक क्षमता राखेका छन्। यी देशहरू हुन्:

संयुक्त राज्य अमेरिका: परमाणु हतियारको विकास गर्ने पहिलो देश हो, र यसको विशाल परमाणु भण्डार छ।
रूस: हाल विश्वमा सबैभन्दा ठूलो परमाणु हतियारको भण्डार राख्ने देश हो।
चीन: निरन्तर आफ्नो परमाणु क्षमतामा वृद्धि गर्दै आइरहेको छ।
फ्रान्स: युरोपमा प्रमुख परमाणु शक्ति हो, जसले आफ्नो राष्ट्रिय सुरक्षाका लागि परमाणु हतियार राखेको छ।
भारत: परमाणु बमको विकास गरिसकेको र क्षेत्रीय सुरक्षा बलियो बनाउन परमाणु हतियार राखिरहेको एक प्रमुख एशियाली देश हो।

निष्कर्ष
परमाणु बम विज्ञानको एक अद्वितीय उपलब्धि हो, जसले मानव सभ्यतालाई दुबै दिशामा प्रभाव पारेको छ—प्रयोगको रूपमा विध्वंसात्मक शक्ति, र शान्तिपूर्ण प्रयोगमा उर्जा स्रोतको रूपमा। यद्यपि परमाणु बमले युद्धको समयमा विनाश निम्त्याउँछ, यसलाई शान्तिपूर्ण ऊर्जाको स्रोतको रूपमा पनि उपयोग गर्न सकिन्छ। विकसित राष्ट्रहरूले यस प्रविधिलाई उपयोग गरेर आफ्नो सुरक्षा बलियो बनाएका छन्, र अन्तर्राष्ट्रिय सन्तुलन कायम गरेका छन्। परमाणु बमको आविष्कारले मानव सभ्यतामा असीमित शक्ति प्रदान गरेको छ, परमाणु बमको शक्ति र त्यसको विनाशकारी सम्भावनालाई सही रूपमा व्यवस्थापन नगर्ने हो भने, भविष्यमा यसको परिणाम मानव सभ्यताका लागि अत्यन्तै विनाशकारी हुन सक्छ।

(लेखक डा. दाहालले अमेरिकी विश्वविद्यालयबाट परमाणु तथा आणविक भौतिकशास्त्रमा पीएचडी गरेका हुन्।)