नेपाल, हिमालयको सुन्दर काखमा रहेको देश । भूकम्पीय गतिविधिका लागि निकै संवेदनशील क्षेत्र पनि हो। यहाँको भौगोलिक अवस्था र दुई ठूला टेक्टोनिक प्लेटहरूको टकरावले यो क्षेत्रलाई उच्च जोखिममा राखिएको छ। हालै, नेपालको सीमावर्ती क्षेत्रमा आएको ७ दशमलव १ म्याग्निच्युडको भूकम्पले फेरि एकपटक हामीलाई यो खतराको स्मरण गरायो।

भूकम्पको कारण काठमाडौं लगायत विभिन्न क्षेत्रमा मानिसहरूले घरबाहिर निस्केर खुला ठाउँमा केही बेर बसेका थिए। यद्यपि, तत्काल ठूलो क्षति र मानवीय क्षतिको खबर आएको छैन। नेपालजस्तो भूकम्पीय जोखिमयुक्त देशका लागि, यस्तो प्रकृतिको आपतकालीन घटनाले तयारी र प्रविधिको उपयोगको महत्त्व झल्काउँछ।

भूकम्प भनेको पृथ्वीको भित्री भागमा रहेको टेक्टोनिक प्लेटहरूको गतिका कारण उत्पन्न हुने भूगर्भीय कम्पन हो। नेपाल भूकम्पीय दृष्टिकोणले अत्यन्तै संवेदनशील क्षेत्र हो, किनभने यो भारतीय र यूरेसियन प्लेटहरूको सीमामा अवस्थित छ। यी प्लेटहरूको टकरावका कारण ठूलो मात्रामा उर्जा मुक्त हुन्छ, जसले भूकम्प उत्पन्न गराउँछ। यस्ता भूकम्पहरूले ठूलो मानवीय र भौतिक क्षति पुर्‍याउने भएकाले प्रभावकारी तयारी र व्यवस्थापन अपरिहार्य हुन्छ।

भूकम्पको जस्तो प्राकृतिक प्रकोपलाई रोक्न सकिन्न । तर यसका प्रभावलाई कम गर्न र प्रभावकारी प्रतिक्रिया दिन प्रविधिको महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ। यस सन्दर्भमा, कृत्रिम बौद्धिकता (एअाइ) ले भूकम्प व्यवस्थापनमा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याउँदैछ। एआईको प्रयोगले भूकम्पको शीघ्र पहिचान, जोखिमको पूर्वानुमान, र आपतकालीन प्रतिक्रियामा उल्लेखनीय सुधार ल्याउन सक्छ। आधुनिक सेस्मिक सेन्सरहरू र कृत्रिम बौद्धिकता एल्गोरिदमले भूकम्प पहिचान प्रणालीलाई अत्यन्तै परिष्कृत बनाएका छन्। सेस्मिक सेन्सरहरूले पृथ्वीको भित्री भागमा हुने कम्पनहरूलाई निरन्तर निगरानी गर्छन्। यी सेन्सरहरूले साना तर महत्त्वपूर्ण कम्पनहरू महसुस गरेर ती डाटालाई तुरुन्तै प्रशोधनका लागि ब्क्ष् प्रणालीमा पठाउँछन्। परम्परागत प्रणालीहरूले सामान्यतया ठूला कम्पनहरू मात्र पहिचान गर्छन्, तर आधुनिक ब्क्ष् प्रणालीले अत्यन्त स-साना कम्पनहरू पनि विश्लेषण गर्न सक्षम बनाएको छ।

एअाइ अल्गोरिदम डाटाको ढाँचाहरू (प्याट्रन) विश्लेषण गरेर यी कम्पनहरू भूकम्पको प्रारम्भिक संकेत हुन् कि होइनन् भन्ने निर्णय गर्छ। यदि कम्पनहरू असामान्य ठानिन्छन् भने, प्रणालीले तुरुन्तै चेतावनी जारी गर्दछ। यो प्रक्रिया सेकेन्डको अंशमा सम्पन्न हुन्छ, जसले कुनै पनि मानवीय ढिलाइलाई समाप्त गर्छ।

यस प्रणालीले भूकम्पका सम्भावित क्षेत्रहरूको नक्सांकन गरेर प्राथमिक चेतावनी दिने क्षमता पनि राख्छ। उदाहरणका लागि, ब्क्ष् ले कम्पनको तीव्रता, दिशासहितको गतिको विश्लेषण गरेर जोखिमयुक्त क्षेत्रहरूको सटीक पहिचान गर्दछ। यस्तो उच्च(स्तरीय विश्लेषणले, भूकम्पको प्रभाव सुरु हुनु अघि नै मानिसहरूलाई सचेत गराउन मद्दत पुर्‍याउँछ। यसले हजारौं मानिसहरूको जीवन बचाउन र सम्पत्तिको क्षति कम गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

भूकम्प व्यवस्थापनमा एआईको भूमिका केवल तत्काल चेतावनीमा सीमित छैन। विगतका भूकम्पहरूको डाटा र भूगर्भीय अध्ययनलाई विश्लेषण गरेर, एआईले जोखिमयुक्त क्षेत्रहरूको पहिचान गर्न र भविष्यमा भूकम्प कहाँ हुन सक्छ भन्ने सम्भावना प्रक्षेपण गर्न सक्छ। यसले स्थानीय सरकार र आपतकालीन सेवाहरूलाई थप प्रभावकारी योजना बनाउन सहयोग गर्दछ। भूकम्पपछिको उद्धार कार्यमा पनि, एआई सक्षम ड्रोन र रोबोटहरूको प्रयोग गरेर कठिन ठाउँमा मानवीय सहायता पुर्‍याउन र हराएका मानिसहरूको खोजी गर्न सकिन्छ।

हालसालैको भूकम्पको घटनाले नेपाल र वरपरका क्षेत्रलाई फेरि सचेत बनाएको छ। भूकम्पको केन्द्रविन्दु लोबुचे क्षेत्रभन्दा ९३ किलोमिटर उत्तरपूर्वमा रहेको थियो, र यसले भारतका विभिन्न भागमा समेत कम्पन महसुस गरायो।

कृत्रिम बौद्धिकताले भूकम्प व्यवस्थापनको विभिन्न चरणहरूमा महत्त्वपूर्ण सहयोग पुर्‍याउन सक्छ। उदाहरणका लागि, भूकम्पको पुनर्निर्माण चरणमा, एआईले संरचनाहरूको विश्लेषण गरेर भविष्यमा भूकम्प प्रतिरोधी भवन निर्माणको सिफारिस दिन सक्छ। साथै, ग्रामीण क्षेत्रका जनतालाई भूकम्पको चेतावनी दिन र सचेत गराउन मोबाइल अनुप्रयोगहरूको विकास गर्न सकिन्छ। यसले समाजलाई सुरक्षित र सजग बनाउँछ।

नेपालजस्तो देशका लागि, एआईले भूकम्प व्यवस्थापनको नयाँ युगको सुरुवात गरेको छ। यस प्रविधिले औषधि अनुसन्धान, जलवायु मोडलिङ, क्रिप्टोग्राफी जस्ता क्षेत्रमा मात्र होइन, प्रकोप व्यवस्थापनमा समेत क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याउन सक्छ। भविष्यमा, एआई र क्वान्टम कम्प्युटिङजस्ता प्रविधिको प्रयोगले केवल नेपाललाई मात्र होइन, सम्पूर्ण विश्वलाई सुरक्षित बनाउन मद्दत गर्नेछ।

नेपालजस्तो भूकम्पीय जोखिमयुक्त देशका लागि, भूकम्प व्यवस्थापनमा प्रविधिको समावेशले आपतकालीन सेवाहरूलाई थप प्रभावकारी बनाउनेछ। चुनौतीका बाबजुद, एआई र अन्य प्रविधिहरूको उपयोगले हामीलाई जोखिमको सामना गर्न र आपतकालीन स्थितिमा छिटो प्रतिक्रिया दिन सशक्त बनाउँछ। प्रविधिलाई अँगालेर, हामी भूकम्पीय जोखिम कम गर्न र सुरक्षित भविष्य निर्माण गर्न सक्षम हुनेछौं।

(डा. दाहाल हाल अमेरिकामा एआई विशेषज्ञका रूपमा कार्यरत छन् ।)