मानविय चेतनाको विकास र व्यवहारमा परिवर्तन ल्याउन सकेमात्र हरेक क्षेत्रमा परिवर्तन र विकाश सम्भव हुन सक्छ । मानिस त्यस्तो अजिवको प्राणी हो जसलाई हतपत उसको आनी-बानीमा परिवर्तन गर्न गार्हो पर्छ । यो कुरा गर्नु हुँदैन भन्ने दिमागमा भएपनि व्यवहारमा त्यही गरिरहेको हुन्छ । त्यस्तै प्रसंग अहिले नेपालमा चलिरहेको टोल, गल्ली, सडक, सार्वजनिक स्थल, पार्क, मठ-मन्दिर , पुरातन महत्वका सम्पदा स्थल, अस्पताल , स्कुल परिसर, सरकारी कार्यालय, गाउँघरका आगनहरु, काठमाण्डौका बागमती , बिष्णुमती लगायतका नदीनाला आदी स्थानहरुमा सरसफाई गर्ने अनेक प्रयास अनेक संघ-संस्था, व्यक्तीहरुबाट हुँदै आएको छ तापनि त्यसले ठोस सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन भने सकिरहेको छैन ।
केही बर्ष पहिला देखि गाउँघरहरुमा खुल्ला दिसामुक्त गाउँ, जिल्ला घोषणा गर्न केही संघ-संस्था र सरकारी कार्यालयहरुको प्रयासहरु हुँदै आएको छ र अधिकांश गाउँहरु यो अभियानमा सरिक पनि भए र यसमा गाउँका ग्रामिण संघ-संस्था, स्थानिय क्लव, आमा समुहहरु , महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविकाहरु, स्कुलहरु , विभिन्न सामाजिक सेवामा क्रियाशील संस्थाहरुको उल्लेखनिय सहभागिता पनि देखियो । उनीहरुको सामुहिक पहलमा गाउँलाई खुल्ला दिसामुक्त गा.वि.स. भनि धुमधामसँग बाजा-गाजा र अबिर जात्रा गरेर घोषणा पनि गरियो । केही समय घोषण गर्दा भने झै पनि सबैले स्थायी-अस्थायी शौचालय बनाएर प्रयोग गरेको पनि देखियो र सरसफाई पनि कायम रह्यो तर केही महिना पछि पुन खुल्लारुपमै खेतबारीको कान्लामुनि, चौरका खोल्सा -खाल्सीहरुमा दिशा-पिसाव गर्ने प्रचलन शुरु हुँदै गएको पनि देखियो । यसले के देखाउँछ भने कुनै प्रयास र अभियान परिवर्तन असल कामका लागी गरिएतापनि दिगो रुपमा त्यसलाई कायम राख्नको लागी सबैभन्दा पहिला आमरुपमा चेतनाको विकास , सोच , व्यवहार र आनी-बानीमै परिवर्तन गर्न सक्नु पर्छ अर्थात् असल संस्कारको जव सम्म विकाश गर्न सकिदैन तव सम्म कुनै कार्यबाट प्राप्त परिणाम टिकाउ हुन सक्दैन । त्यस्तै अवस्था खुल्ला दिसामुक्त गाउँ निर्माणको सन्दर्भमा पनि देखिएको छ ।
अहिले धुर्मुस -सुन्तलीहरुले पनि गाउँ, टोल सरसफाई अभियानलाई द्रुत गतिमा अगाडी बढाएको समाचारहरु सुन्नमा आएको पाईन्छ त्यस्तै विगत केही समय देखि बाग्मती नदी सरसफाई अभियान चलिरहेको छ र भर्खरै पुर्व प्रधानमन्त्री बाबुराम भट्टराई नेतृत्वको नयाँ शक्तीले काठमाण्डौ महानगरपालिका /राजधानी सरसफाई अभियान संचालन गरिरहेको छ । यी र यस्तै अभियान समय-समयमा संचालन हुँदै आएका छन् तर पनि यी सबै प्रयासहरुबाट सोचे अनुरुप नतिजा निस्कन सकिरहेको छैन । किन यस किसिमका प्रयास र अभियानले दिगोरुपमा सफलता हासिल गर्न सकिरहेको छैन यसबारे अभियान संचालन पक्ष र सम्बन्धित सरकारी निकायबाट खासै चासो देखाएको देखिदैन । गाउँ-शहर , टोल-गल्ली, पार्क, शैक्षिक संस्था , नदी-नाला, सडक लगायत सबै क्षेत्र सफासुग्घर हुनु पर्छ भन्नेमा सबैको एकमत छ तर हामी आफ्नो व्यवहार र आचरण सुधार गर्न सकिरहेका छैनौ । जस्तो की विहानै झिसमिसमा उठेर घरको फोहोर सडक, गल्लीमा फ्याक्छौ, रत्नपार्क नजिक यसो मान्छेहरु यताउता हेरेर सडक छेउ लगाएको बार-पर्खालमा पिसाव गर्छौ, खुल्लामंचमा त्यस्तै गरेर दिसा-पिसाव गर्छौ, घरको ढल सिधै बागमती र बिष्णुमतीमा मिसाउँछौ , यताउता छेल पारेर खेतबारीका कान्लामुनि दिसा-पिसाव गर्छौ त्यसपछि कसरी हुन सक्छ सार्वजनिक स्थल, नदीनाला, टोल, सडक सरफाई र दुर्गन्धमुक्त यसबारे हामीले सोच्नु पर्यो अनि हाम्रा बानी-व्यवहार एवं सोच र संस्कारमा परिवर्तन ल्याउनु पर्यो । प्रत्येक घर-परिवारमा असल नागरिक शिक्षा दिईनु पर्यो , समाज र समुदायले आफ्नो टोल र क्षेत्रको आफै सफा गर्ने , आफ्नो घर-आँगन आफै सफा राख्ने संस्कारको विकाश गर्नु पर्यो, डाईरेक्ट नदीनालाहरुमा ढल मिसाउने र फोहोर फाल्ने कामलाई रोक्न उचित प्रयास गर्नु पर्यो । यस्ता स्थानहरुमा फोहोर गर्नेलाई दण्ड-सजायको कडा कानुन बनाउनु पर्यो र नियमनकारी निकाय सक्रिय हुनुपर्यो तव मात्र सरफाई सम्बन्धी तमाम प्रयासहरु सफल हुन सक्छन् अन्यथा बालुवामा पानी खनाए सरह र सस्तो लोकप्रियता कमाउने प्रयास बाहेक केही हुने छैन ।
विदेशी मुलुकमा सडकहरु र सबैतिर सरसफाई हुनुमा नागरिक चेतना र सोचले नै काम गरेको छ भने अर्को तर्फ फोहोर गर्नेलाई कडा कानुनी सजाय र दण्डको व्यवस्थाले पनि यो सम्भव रहेको छ । हालै एक अन्तर्राष्ट्रिय अध्यायन बाट संसारकै प्रदुषित शहरहरुको लिष्टमा नेपालको काठमाण्डौलाई तेस्रो नंबरमा राखेको खबरले पनि अव नेपालीहरुको दिमागको घण्टी बज्नु पर्ने देखिन्छ । हामीले सरकारी निकायलाई मात्रै दोष थुपारेर पन्छिनु एक किसिमले गलत हो किनकी हामी पढेर र जानेर पनि मुर्ख बनिरहेका छौ र धुवा एवं प्रदुषण फैलिने काम गर्नमै सरिक छौ । थोत्रा सवारी साधनहरुलाई सडकमा गुड्न प्रतिबन्ध लगाउन खोज्दा सडकमा गगनभेली विरोधका लामहरु प्रस्तुत गर्छौ । बस्ती नजिक प्रदुषण नियन्त्रण गर्ने डिभाईस जडान नगरी कलकारखाना र ईट्टाभट्टाहरु संचालन गर्छौ , जथाभावी फोहोर गर्छौ अनि कसरी हुन सक्छ प्रदुषण नियन्त्रण र फोहोरमुक्त सडक । यसैले आम नागरिकमै जिम्मेवारीको बोध र जिम्मेवार नागरिक बन्न नखोजे सम्म जतिसुकै प्रयास जो जसबाट भएपनि खासै सुधार हुन सक्ने अवस्था देखिदैन । अत: घर-परिवार र स्कुल तहबाटै नागरिक शिक्षा प्रदान गरेर सबैमा जिम्मेवार हुन अन्तरआत्मादेखीनै सिकाउन सक्नुपर्छ ।
प्रतिक्रिया