भर्खरैको ‘जेन जी’ आन्दोलनको प्रभावका स्थापित मुख्य राजनैतिक दलहरुमा नेतृत्व परिवर्तन का लागि दवाब बढी रहेको छ, आम संचारका माध्यममा पनि त्यहि बिषयले प्राथमिकता पाएको छ, नेतृत्व जत्तिकै महत्व पूर्ण कुरा फेरिएको नया नेतृत्वले काम गर्ने तरिका पनि फेर्नु आजको आबस्यकता हो । प्रस्तुत लेखमा दलहरुले उमेद्वार चयन कसरि लोकतान्त्रिक बनाउन सक्दछन भन्ने बिसयमा चर्चा गरिएको छ ।

नेपालको लोकतन्त्र अहिले गहिरो विरोधाभासको मोडमा उभिएको छ। देशमा नियमित रूपमा आमनिर्वाचन हुन्छ, जनताले मतदान गर्छन्, तर राजनीतिक दलभित्र उम्मेदवार कसरी छनोट हुन्छन् भन्ने प्रक्रिया अझै अधिनायकवादी र अपारदर्शी छ। नेपाली कांग्रेस, नेकपा एमाले र नेकपा माओवादी केन्द्र — यी सबै दलहरूले लोकतन्त्रको नाममा नेतृत्त्वकेन्द्रित संस्कृतिलाई संस्थागत बनाइरहेका छन्। राजनीतिक दल लोकतान्त्रिक संस्कृतिको आधार हुन्। तर जब ती दलभित्र नै लोकतन्त्र मर्छ, त्यसको असर राज्यको राजनीतिक स्थायित्वमा गहिरो रूपमा देखिन्छ। त्यसैले अहिलेको आवश्यकता हो — यी दलहरूले आन्तरिक प्राथमिक निर्वाचन (Primary Election) प्रणाली लागू गरेर उम्मेदवार चयनलाई पारदर्शी, प्रतिस्पर्धात्मक र जनआधारित बनाउनु।

प्राथमिक निर्वाचन के हो?
प्राथमिक निर्वाचन भन्नाले कुनै दलले आफ्नो उम्मेदवारलाई अन्तिम आमनिर्वाचनमा पठाउनु अघि, पार्टीभित्रै वा सम्बद्ध मतदातामाझ एक प्रकारको निर्वाचन आयोजना गर्ने प्रक्रिया हो। यसमा पार्टीका सदस्य वा सर्वसाधारण मतदाताले आफ्ना मनपर्ने उम्मेदवारलाई छान्छन्। यसरी उम्मेदवार नेताको कृपा होइन, जनआधारित मतदानबाट तय हुन्छ — जसले लोकतन्त्रलाई संस्थागत बल दिन्छ।

खुला र बन्द प्राथमिक निर्वाचन
प्राथमिक निर्वाचनका दुई प्रमुख प्रकार हुन्छन् — खुला (Open) र बन्द (Closed)। खुला प्राथमिकमा कुनै पनि दर्ता मतदाताले आफ्नो रोजाइको पार्टीको उम्मेदवार चयनमा भाग लिन सक्छन्, चाहे उनी त्यस पार्टीका सदस्य हुन् वा नभए पनि। यसले जनताको सहभागिता व्यापक बनाउँछ र स्वतन्त्र मतदाताको आवाज समेट्छ।

अमेरिकाका धेरै राज्यहरूमा खुला प्राथमिक प्रणाली चलनमा छ, जहाँ मतदाताले डेमोक्र्याट वा रिपब्लिकन पार्टीको प्राथमिकमा स्वतन्त्र रूपमा भाग लिन सक्छन्।
बन्द प्राथमिकमा भने केवल दलका आधिकारिक सदस्यले मात्र मतदान गर्न पाउँछन्। यसले पार्टीभित्र अनुशासन र विचारगत स्पष्टता कायम राख्छ, तर बाहिरी जनमतको पहुँच सीमित गर्छ।

दुवै प्रणालीका आफ्नै फाइदा र कमजोरी छन् — खुला प्राथमिकले जनताको व्यापक आवाज सुन्छ भने बन्द प्राथमिकले दलको नीति र विचारलाई सुरक्षित राख्छ। नेपालका दलहरूले यी दुई मोडेलबीच सन्तुलन खोज्दै अघि बढ्न सक्छन्।

नेतामुखी होइन, कार्यकर्तामुखी दल
आज दलहरूमा उम्मेदवार छनोटको अधिकार केही शीर्ष नेताहरूको हातमा सीमित छ। हजारौँ कार्यकर्ताहरूले वर्षौं मेहनत गरे पनि टिकट अन्ततः नेताको “कृपा” प्राप्त गर्ने व्यक्तिलाई पुग्छ। यसले दलभित्र निराशा, गुटबन्दी र विभाजन बढाउँछ।

प्राथमिक निर्वाचन लागू भयो भने उम्मेदवार चयनमा स्थानीय सदस्यहरूको मत निर्णायक हुनेछ। जसले पार्टीको तल्लो तहमा विश्वास जित्छ, ऊ नै माथिल्लो तहमा अघि बढ्छ। यसले नेतामुखी दललाई कार्यकर्तामुखी दलमा रूपान्तरण गर्छ। दलको शक्ति नेताको सर्कलमा होइन, संगठनको जरामा आधारित हुन्छ।

जनता र पार्टीबीचको दूरी घटाउँछ
आज नेपाली दलहरू जनताको वास्तविक समस्याबाट टाढा छन्। धेरैजसो उम्मेदवार “माथिबाट पठाइएका” व्यक्ति हुन्, जसले जनताको पीडा बुझ्दैनन्।

तर प्राथमिक निर्वाचनले स्थानीय तहमा लोकप्रिय, जनसंपर्क भएका व्यक्तिहरूलाई अघि ल्याउँछ। जब पार्टीका सदस्यहरूले आफैं उम्मेदवार चयन गर्छन्, त्यस्तो उम्मेदवारले जनताको भावना र अपेक्षा प्रतिनिधित्व गर्छ।

यसले “काठमाडौँमा बस्ने नेताले पठाएको उम्मेदवार” भन्ने संस्कृतिको अन्त्य गर्छ र जनता–पार्टी सम्बन्धलाई प्रत्यक्ष र भावनात्मक रूपमा बलियो बनाउँछ।

भ्रष्टाचार र टिकट व्यापारमा रोक
उम्मेदवार चयनमा पैसाको चलखेल, सिफारिस र गुटको प्रभाव अब रहस्य छैन।

तर प्राथमिक निर्वाचनले यो संस्कृति तोड्छ। किनभने उम्मेदवारले टिकट नेताबाट होइन, सदस्यहरूको मतबाट जित्नुपर्छ। यसले पारदर्शिता ल्याउँछ, पैसाको राजनीति घटाउँछ र पार्टीभित्र स्वच्छ प्रतिस्पर्धा सिर्जना गर्छ।

नयाँ पुस्ता र वैकल्पिक नेतृत्वको मार्ग
नेपालको राजनीति दशकौँदेखि उही अनुहार र सोचले कब्जा गरेको छ। नयाँ पुस्ता प्रवेश गर्न चाहन्छ, तर ढोका नेताको स्वीकृतिबिना खोलिँदैन।

प्राथमिक निर्वाचनले त्यो ताल्चा भाँच्छ। युवाहरूले आफ्नो काम, लोकप्रियता र विचारका आधारमा माथि उठ्न सक्छन्। यसले दलभित्र नयाँ सोच, ऊर्जा र वैकल्पिक नेतृत्व तयार पार्छ — जसले पुरानो पुस्ताको “अनन्त पुनरागमन” अन्त्य गर्छ।

लोकतन्त्रको आत्मा दलभित्रै जिउँदो बनाउँछ
लोकतन्त्रको मापन केवल आमनिर्वाचनले हुँदैन, तर दलभित्रको निर्णय प्रक्रिया कति सहभागी र पारदर्शी छ भन्ने कुराले गर्छ।

जब उम्मेदवार चयनदेखि नीति निर्माणसम्मको निर्णय सदस्यहरूको मतले हुन्छ, त्यसले लोकतन्त्रलाई जरा तहमा जिउँदो बनाउँछ।

नेपालका सबै दलहरू लोकतन्त्रको नारा लगाउँछन्, तर आन्तरिक रूपमा नेतृत्त्वकेन्द्रित सामन्ती संरचना हुन्। प्राथमिक निर्वाचनले यही संरचना भत्काएर वास्तविक लोकतन्त्र दलभित्रै संस्थागत गर्छ।

निष्कर्ष
नेपाली कांग्रेसले आफ्नो संस्थापक सिद्धान्त — “लोकतन्त्र घरभित्रै सुरु हुन्छ” — सम्झनुपर्छ। एमालेले आधुनिक लोकतान्त्रिक संगठनात्मक प्रतिस्पर्धा सिक्नुपर्छ। माओवादी केन्द्रले “जनताको नाममा नेताको प्रभुत्व” अन्त्य गर्नुपर्छ। यी दलहरूले आन्तरिक प्राथमिक निर्वाचन प्रणाली लागू गर्न सके भने, नेपालमा लोकतन्त्र केवल कागजमा होइन, व्यवहारमा बलियो हुनेछ। अब समय आएको छ — उम्मेदवार नेताको कृपाबाट होइन, सदस्य र जनताको मतबाट चयन हुने नयाँ राजनीतिक युग सुरु गर्ने।