स्मार्ट सिटी भनेको के हो ?

जसरी स्मार्ट सेलफोनहरू छन् त्यसैगरि अन्य ‘स्मार्ट’ उदाहरणहरू छन् । जस्तै स्मार्ट शहर, स्मार्ट टिभी, स्मार्ट घडी, स्मार्ट कार आदि । आजको यो लेखमा म स्मार्टसिटीको बारेमा लेख्दैछु ।

हालैका वर्षहरूमा स्मार्ट सिटीको अवधारणाले विश्वभरको ध्यान आकर्षित गरेको छ। टेक्नोलोजीको विकासको रूपमा शहरहरूले शहरी चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्न र तिनीहरूका बासिन्दाहरूको जीवनको गुणस्तर बढाउन नवीन समाधानहरू अपनाइरहेका छन्।

स्मार्टसिटी एउटा सहरी क्षेत्र हो, जसले आफ्ना स्रोत र सेवाहरूलाई डिजिटल प्रविधि र इन्टरनेटको सहायताले थप प्रभावकारी र पहुँचयोग्य बनाउँछ। यसमा विभिन्न प्रकारका सेन्सर र क्यामेराहरू जडान गरिएको हुन्छ, जसले ट्राफिक, प्रदूषण, ऊर्जाको प्रयोग र अन्य महत्त्वपूर्ण जानकारी सङ्कलन गर्दछ। यी जानकारीहरु स्मार्टग्रीडहरू, ट्राफिक व्यवस्थापन प्रणालीहरू, र स्वास्थ्य सेवाहरूमा प्रयोग गरिन्छ।

स्मार्टसिटीले नागरिकहरूलाई राम्रो सेवा प्रदान गर्न र उनीहरूको जीवनशैली सुधार गर्न मद्दत गर्दछ। यो सहरका लागि आफ्ना नागरिकहरूसँग राम्रोसँग सञ्चार गर्ने माध्यम पनि हो । जस्तै उनीहरूलाई मोबाइल एपहरू मार्फत विभिन्न सेवाहरूको बारेमा जानकारी प्रदान गर्दछ। स्मार्टसिटी विकासको मुख्य लक्ष्य भनेको स्रोतसाधनको सही उपयोग गरी नागरिकको जीवनलाई थप सहज र सुरक्षित बनाउनु हो । यसले ऊर्जा बचत गर्न र प्राविधिक आविष्कार प्रयोग गरेर प्रदूषण कम गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। यसरी स्मार्ट शहरहरूले राम्रो र स्वस्थ भविष्यको नेतृत्व गर्दछ।

एआई के हो र यो कसरी प्रयोग गरिन्छ?

आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (एआई) एक प्राविधिक क्षेत्र हो जसमा मेसिन र सफ्टवेयरहरूलाइ सोच्न, बुझ्न र कार्य गर्न प्रोग्राम मार्फत मानव-जस्तै क्षमताहरू प्रदान गरिएको हुन्छ । यो विशेष गरी डाटा विश्लेषण, ढाँचा पहिचान, र स्वचालनमा प्रयोग गरिन्छ। एआई आजकल स्वास्थ्य सेवा, शिक्षा, र यातायात जस्ता धेरै उद्योगहरूमा प्रयोग गरिन्छ। यसले डाटालाई छिटो प्रशोधन मात्र गर्दैन, यसको विश्लेषण र महत्त्वपूर्ण निष्कर्षमा सहयोग गर्दछ । एआई प्रविधिले मेसिन लर्निङ, प्राकृतिक भाषा प्रशोधन र रोबोटिक्स जस्ता धेरै रूपहरू लिन सक्छ। यसले विभिन्न प्रकारका कार्यहरू स्वचालित गर्न मद्दत गर्दछ, जसले गर्दा मानव दक्षता बढ्छ। यसरी, एआईले उद्योगहरूलाई मात्र परिवर्तन गरेको छैन, यसले समाज र जीवनको हरेक क्षेत्रमा पनि परिवर्तन ल्याइरहेको छ।

एआई प्रविधिको भूमिका र विभिन्न क्षेत्रमा यसको प्रयोग

स्मार्टसिटीमा एआई विभिन्न क्षेत्रमा प्रयोग भइरहेको छ। पहिलो क्षेत्र ट्राफिक व्यवस्थापन हो, जहाँ एआई. ट्राफिक जाम कम गर्न र सडक सुरक्षा प्रवर्द्धन गर्न प्रयोग गर्न सकिन्छ। अर्को महत्त्वपूर्ण क्षेत्र स्वास्थ्य सेवा हो, जहाँ एआई चिकित्सा निदान र उपचारमा मद्दत गर्न सक्छ।

यसका साथै ऊर्जाको बचत हुने र स्थानीय तहमा बिधुत उपलब्ध गराउन सकिने गरी ऊर्जा व्यवस्थापनमा पनि यसको प्रयोग गर्न सकिन्छ । एआई व्यावसायिक र घरेलु क्षेत्रमा पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ। एआई प्रविधिको प्रयोगले उत्पादन बढाउँदै सेवाको गुणस्तरमा सुधार ल्याइरहेको छ ।

एआईलाई पानी र फोहोर व्यवस्थापनमा पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ। स्रोत साधनको सही उपयोग गर्नका लागि यसले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। सुरक्षा र निगरानीमा एआई क्यामेरा प्रणाली र अनुहार पहिचान प्रविधि प्रयोग भइरहेको छ। यसरी, एआईले स्मार्ट सिटीका विभिन्न आयामहरूमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेको छ।

स्मार्ट शहरहरूमा विभिन्न प्रकारका ‘स्मार्ट’ वस्तुहरू समावेश हुन सक्छन् । जस्तै: स्मार्ट ट्राफिक लाइटहरू: यसले ट्राफिकको गति र घनत्व अनुसार आफ्नो गतिविधि परिवर्तन गर्न सक्छ। स्मार्ट पार्किङ: जसले ड्राइभरहरूलाई खाली पार्किङ ठाउँहरूको बारेमा जानकारी दिन्छ। स्मार्ट घरेलु उपकरणहरू: जस्तै स्मार्ट एयर कन्डिसनर, स्मार्ट फ्रिज आदि। स्मार्ट पानी आपूर्ति: प्रणालीहरू जसले उचित रूपमा पानीको संरक्षण र वितरण गर्दछ। स्मार्ट बिजुली ग्रीड: जसले बिजुलीको उपयोग र वितरणलाई अझ प्रभावकारी बनाउँछ। स्मार्ट बस स्टपहरू र स्टेशनहरू: जहाँ यात्रुहरूले बस वा ट्रेनको प्रत्यक्ष स्थिति प्राप्त गर्न सक्छन्। स्मार्ट डस्टबिनहरू: जसले भरिएको बेला स्वचालित रूपमा सूचित गर्दछ, ताकि तिनीहरूलाई खाली गर्न सकिन्छ। स्मार्ट सेक्युरिटी क्यामेरा: जसले सुरक्षा आवश्यकता अनुसार आफ्नो काम गर्न सक्छ। यो सबै स्मार्ट सिटीलाई अझ उन्नत र प्रभावकारी बनाउन प्रयोग गरिन्छ।

स्मार्ट सिटी विकासमा एआईको उदाहरणहरु

विश्वभरका स्मार्ट शहरहरूको विकासमा एआईको विभिन्न उदाहरणहरू छन्। संसारको प्राविधिक राजधानीको रूपमा रहेको सान फ्रान्सिस्को २०२३ मा शीर्ष स्मार्ट शहरहरू बीचमा पर्दछ । सान फ्रान्सिस्कोको स्मार्ट यातायात प्रणालीले शहरी गतिशीलतामा क्रान्तिकारी परिवर्तन गरेको छ। शहरले इन्टेलिजेन्ट ट्राफिक संकेतहरू, वास्तविक-समय ट्रान्जिट जानकारी र इलेक्ट्रिक वाहन चार्जिङ स्टेशनहरूको बलियो नेटवर्क लागू गरेको छ। यसले ट्राफिक प्रवाहमा मात्र सुधार गर्दैन । तर उत्सर्जन पनि घटाउँछ, जसले गर्दा सफा र हरियाली वातावरणमा योगदान पुग्छ। यातायातको अतिरिक्त सान फ्रान्सिस्कोले सार्वजनिक सुरक्षा र आपतकालीन प्रतिक्रिया बढाउन प्रविधिको प्रयोग गरेको छ। शहरले आफ्ना बासिन्दाहरूको कल्याण सुनिश्चित गर्न उन्नत निगरानी प्रणालीहरू, डिजिटल आपतकालीन सञ्चार प्लेटफर्महरू र डाटा-संचालित निर्णय-निर्धारण उपकरणहरू प्रयोग गर्दछ।शहरले सन् २०३० सम्ममा शतप्रतिशत स्वच्छ ऊर्जा हासिल गर्ने लक्ष्य राखेको छ र स्मार्ट ग्रिड प्रणाली, ऊर्जा-दक्ष भवनहरू र सौर्य ऊर्जाको व्यापक प्रयोग जस्ता उपायहरू लागू गरेको छ।

युरोपको अग्रणी स्मार्ट शहरहरू मध्ये एक बार्सिलोनाले आफ्ना बासिन्दाहरूको लागि गतिशीलता, स्थिरता र जीवनको गुणस्तर बढाउनमा ध्यान केन्द्रित गरेको छ। शहरको स्मार्ट यातायात पहलले गतिशीलतामा क्रान्तिकारी परिवर्तन गरेको छ। बार्सिलोनाले बाइक-साझेदारी नेटवर्कहरू, इलेक्ट्रिक वाहन चार्जिङ स्टेशनहरू र बुद्धिमान ट्राफिक व्यवस्थापन प्रणालीहरूको एक विस्तृत प्रणालीको विकास गरेको छ । यातायातको दिगो माध्यमलाई प्रवर्द्धन गरेर र निजी कारहरूमा निर्भरता घटाएर, बार्सिलोनाले हावाको गुणस्तर सुधार गरेको छ र भीड घटाएको छ। सहरले स्मार्ट लाइटिङ लागू गरेको छ जसले वास्तविक-समय डेटाको आधारमा ऊर्जा खपत घटाउँछ।बार्सिलोनाले सार्वजनिक स्थानहरूलाई हरियो क्षेत्रमा परिणत गरेको छ, वायुको गुणस्तर सुधार गर्दै र बासिन्दाहरूलाई मनोरन्जन गर्ने ठाउँहरू उपलब्ध गराएको छ।

यातायात क्षेत्रमा, सिंगापुरले सेन्सर र बौद्धिक ट्राफिक व्यवस्थापन प्रणालीहरूको व्यापक नेटवर्क लागू गरेको छ । यसले ट्राफिक प्रवाहको वास्तविक-समय अनुगमन, मार्गहरू अनुकूलन गर्न र भीड घटाउन सक्षम बनाउँछ। शहरको स्मार्ट पार्किङ समाधानहरूले ड्राइभरहरूलाई सजिलैसँग उपलब्ध पार्किङ ठाउँहरू फेला पार्न मद्दत गर्दछ । जसले गर्दा समयको बचत हुन्छ र ट्राफिक प्रदूषण कम हुन्छ। शहरले ऊर्जा खपत अनुगमन र संरक्षण गर्न स्मार्ट ग्रिडहरू र उन्नत मिटरिङ पूर्वाधारहरू तैनात गरेको छ। सौर्य उर्जा जस्ता नवीकरणीय ऊर्जा स्रोतहरूलाई यसको पूर्वाधारमा एकीकृत गरेर, सिंगापुरले आफ्नो कार्बन फुटप्रिन्ट घटाएको छ र हरियो र स्वच्छ वातावरणलाई बढावा दिएको छ। शहरले सक्रिय रूपमा आफ्ना बासिन्दाहरूलाई डिजिटल प्लेटफर्महरू मार्फत संलग्न गर्दछ, जहाँ उनीहरूले प्रतिक्रिया दिन सक्छन्, मुद्दाहरू रिपोर्ट गर्न सक्छन् र निर्णय प्रक्रियाहरूमा भाग लिन सक्छन्।

अस्टिन, टेक्सासमा एआईलाई ऊर्जा व्यवस्थापनमा प्रयोग गरिन्छ । जसले गर्दा ऊर्जा बचत हुन्छ। टोकियोमा एआईलाई विपद् व्यवस्थापनमा प्रयोग गरिन्छ, जसमा भूकम्प र आँधीको पूर्वानुमान गरिन्छ। दुबईमा एआई सुरक्षामा आधारित ‘प्रहरी रोबोट’को प्रयोग भइरहेको छ । सिड्नीमा एआई प्रयोग गरी खानेपानी गुणस्तर अनुगमन र व्यवस्थापन भइरहेको छ ।बार्सिलोनामा एआई सडक बत्तीलाई स्वचालित बनाउन प्रयोग भइरहेको छ, जसले गर्दा ऊर्जा बचत हुन्छ।

हाल विश्वका शीर्ष स्मार्ट शहरहरूले यसरी शहरी जीवनलाई परिवर्तन गर्न प्रविधि, दिगोपन र नागरिक संलग्नतालाई सफलतापूर्वक एकीकृत गरेका छन्। तिनीहरूको नवीन समाधानहरू र डेटा-संचालित रणनीतिहरू मार्फत, यी शहरहरूले स्रोत व्यवस्थापन, सुधार सार्वजनिक सेवाहरू र तिनीहरूका बासिन्दाहरूको समग्र कल्याणलाई सुधार गरेका छन्। टेक्नोलोजीको विकाससँगै, स्मार्ट सिटी आन्दोलन निस्सन्देह विस्तार हुनेछ, नयाँ सम्भावना र चुनौतीहरू ल्याउनेछ। यद्यपि, यी प्रमुख सहरहरूको सफलताबाट सिकेर, अन्य सहरी केन्द्रहरूले स्मार्ट र थप दिगो भविष्यको लागि मार्ग प्रशस्त गर्न सक्छन्।

नेपालजस्ता तेस्रो विश्वका देशहरूमा पनि स्मार्ट सहरहरूको सम्भावना छ, तर केही चुनौतीहरू छन्। पहिलो, नेपालमा प्रविधिको प्रयोग बढ्दै गएको छ, जसले गर्दा स्मार्ट सिटी निर्माणको सम्भावना बढेको छ । दोस्रो, नेपालमा प्राकृतिक स्रोत र पर्यटनमा अपार सम्भावना छ, जसलाई स्मार्ट प्रविधिबाट थप सुधार गर्न सकिन्छ । तेस्रो, पूर्वाधार र बजेटको अभावले आयोजना कार्यान्वयनमा कठिनाइ हुने गरेको छ । चौथो, राजनीतिक स्थायित्वले पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ, किनभने यो बिना कुनै पनि परियोजना दीर्घकालीन रूपमा सफल हुन सक्दैन। यस्तो अवस्थामा सहि योजना र आर्थिक सहयोग भए नेपालमा पनि स्मार्ट सिटी बन्ने सम्भावना छ ।

चुनौती र विवाद

स्मार्टसिटी विकासमा एआईको प्रयोगसँग सम्बन्धित धेरै चुनौती र विवादहरू छन्। पहिलो चुनौती गोपनीयता हो, किनभने डाटा सङ्कलन र अनुगमनले मानिसहरूको व्यक्तिगत जानकारीको दुरुपयोग गर्न सक्छ। दोस्रो मुद्दा डाटा सुरक्षा हो, किनकि डाटा ह्याकिङको सम्भावनाले सुरक्षा प्रणालीमा कमजोरीहरू प्रस्तुत गर्न सक्छ। तेस्रो,एआई एल्गोरिदमको प्रयोगले प्रायः अनपेक्षित तरिकाहरूमा पूर्वाग्रहलाई बढावा दिन सक्छ, जस्तै जातीय प्रोफाइलिङ। चौथो, एआई प्रणालीहरूको प्रयोग र विकास धेरै महँगो हुन सक्छ, शहरको बजेटमा थप बोझ पर्न सक्छ र अन्तमा, जनतामा विश्वासको कमी हुन सक्छ।

निष्कर्ष

स्मार्ट सिटी विकासमा एआई ट्राफिक व्यवस्थापन, ऊर्जा प्रयोग र सुरक्षा जस्ता विभिन्न क्षेत्रमा प्रयोग भइरहेको छ। एआई एल्गोरिदमहरूले ट्राफिक जाम कम गर्न र पार्किङ समस्याहरूको समाधान गर्न मद्दत गर्न सक्छ।ऊर्जा व्यवस्थापनमा एआई उपयोगी साबित हुन सक्छ । जस्तै स्मार्ट ग्रीड प्रणालीहरूमा जसले ऊर्जा प्रयोगलाई अनुकूलन गर्दछ । सुरक्षाको क्षेत्रमा एआई अपराध रोक्न क्यामेरा र सेन्सरले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ। तर, एआई इन्टरनेटको प्रयोगले गोपनीयता र डाटा सुरक्षासँग सम्बन्धित चुनौतीहरू पनि ल्याउँछ। मानव हस्तक्षेप बिना निर्णय गर्न एआई प्रविधिको प्रयोग कहिलेकाहीं असफल हुन सक्छ। यसका बाबजुद एआई स्मार्टसिटीको विकासमा क्रान्तिकारी प्रविधिको रूपमा उदाइरहेको छ, जसले शहरी जीवनमा सुधार ल्याउन सक्छ। निष्कर्षमा, एआई स्मार्ट सिटीको समुचित उपयोग र विकासका लागि अनगिन्ती सम्भावनाहरू छन्, तर त्यसलाई कार्यान्वयन गर्दा त्यसका चुनौती र सीमितताहरू बुझ्न जरुरी छ ।

(डा.दाहाल अमेरिकाको टेक्सासमा एआई बैज्ञानिक अनुसन्धानसँग सम्बन्धित काम गर्छन् ।)